Voor mij is hij het, ook al weet ik niet wie de man op de foto is. Er staan geen namen op.
Maar het is iemand die ik niet ken, die mij recht door de tijd heen aankijkt. Precies zoals Arnold / Aäron Loterijman. Deze foto is gemaakt beginjaren 20 van de vorige eeuw op studentenvereniging Unitas in Utrecht. Waar hij toen lid van was. Ik heb zelfs een senaatsvergadering over hem gevonden. Dus het zou hem daadwerkelijk kunnen zijn.
De hele foto is deze:
Maar met deze foto is het precies zoals met de geschiedenis. Het geheel is een rommelig tafereel. Vooraan links zit een jongen wijdbeens. Wat rechts van het midden zit een vrouw die met iets anders bezig is. Pas als je inzoomt zie je hem en ziet hij jou. Dan pas komt het verhaal.
Een verhaal is geen opsomming van feiten. Zeker niet als ik het vertel. Dus de beste manier is het verhaal, 'Het lot van Loterijman' te komen luisteren, zien en voelen. Of mij uitnodigen.
Hier en hier vind je een artikel uit Trouw. Hier de Gooi en Eemlander. En dan heb ik ook nog de Baarnsche Courant. Die vind je hier. En als laatste een link naar een artikel in het AD: hier.
Om de geschiedenis, hoe bizar en onrechtvaardig ook, recht te doen heb ik hier de feiten. Droog op een rijtje.
De belangrijkste bronnen zijn het CABR dossier van Wilhelm Max Kulla, het archief van het Nederlandse Beheersinstituut en SS archieven in Duitsland.
1945
De oorlog is bijna voorbij. Op 20 april 1945 kwam Einsatzkommando Müller, terugtrekkend uit Deventer, aan in Baarn. Deze gevreesde mannen van de Sicherheitsdienst (SS’ers van de nazi veiligheidsdienst) vestigden zich in Villa Medan. Hun laatste wapenfeit in Deventer was de uitzonderlijk gruwelijke moord (gemarteld, levend begraven) op 10 gevangenen op de Oxerhof. Ze beginnen met feestvieren, want het is Hitlers verjaardag.
Op 25 april gaan drie van hen bij de destillateur in Baarn, van Kempen, drank ‘vorderen’. Zij nemen 300 flessen rode wijn uit zijn kelder mee en vertrekken met paard en wagen. De jongste zoon, Ernst, 21 jaar, gaat er achteraan op zijn step. Hij heeft geen fiets meer. Die step valt op en hij wordt aangehouden. Hij blijkt een document bij zich te hebben wat hem verraadt als verzetsman. Hij wordt gearresteerd, bruut verhoord (volgens het doktersrapport had hij allebei zijn armen boven de polsen gebroken) en die avond door de kok van het Einsatzkommando: Willi Kulla doodgeschoten aan de overkant van de straat van Villa Medan, in het Baarnse Bos.
Kulla was voor de oorlog slager. En in de oorlog eigenlijk ook. Waffen SS’er, oostfrontveteraan en kok en beul van het Einsatzkommando.
Op 27 april vindt de onbekende moord in het Baarnse Bos plaats. Op de Joodse tandarts Arnold Loterijman. Hij was opgepakt toen hij ondergedoken zat bij fotograaf Jaap Doeser in Laren. Hij kwam vaker bij het café van Pandelaar op de Brink in Laren en kreeg daar illegale blaadjes. Doeser en Pandelaar waren ook gearresteerd, maar konden zich vrijkopen. Loterijman niet, dat was voor een Jood geen optie. Kulla doet wederom het vuile werk. Met genoegen.
Op 4 mei 1945, vlak voor de aftocht, verstopt Kulla, naar eigen zeggen (in 1959 en nogmaals bevestigd in 1960) een schat in het Baarnse Bos. Twee goudstaven, diamanten, een collier, een kostbare ring en drie pistolen.
Kulla wordt in de nasleep van de oorlog in Duitsland gearresteerd, verhoord en in Nederland als oorlogsmisdadiger veroordeeld (alleen voor de twee moorden – in Duitsland wordt hij later ook verdacht van medeplichtigheid bij de Oxerhof - en er zijn getuigenverklaringen uit Deventer van martelen en moorden). Hij krijgt 5 jaar.
In 1950 wordt hij vervroegd vrijgelaten en de grens naar Duitsland overgezet. Hij is ongewenst persoon in Nederland, mag het land nooit meer in en mag de grens niet tot op minder dan 1 kilometer naderen.
1959 - 1960
In 1959 komt hij toch stiekem terug om zijn schat op te graven. Samen met een compagnon, Waldemar Pipping. Ze kunnen het niet vinden omdat de 3 bomen die Kulla bij het begraven als referentie gebruikt heeft weg zijn.
Pipping geeft niet op en zoekt contact met de Nederlandse regering. Samen met De Vries, de directeur van het Nederlandse Beheersinstituut (voor restitutie van gestolen zaken etc.), zoekt hij in 1960 nog drie keer. Onder andere samen met een sergeant van de mijnenschool met een detector. Ze kunnen het niet vinden.
De Vries belt met Kulla en gelooft hem.
Drie ministeries werken samen en geven Kulla een verblijfsvergunning van 12 uur om het aan te komen wijzen.
Hij komt niet. Pipping (weet niet waar het ligt en moet alles betalen) laat het ook af weten. De Vries geeft op.
Er verschijnt een artikel in de Panorama:
2016
Ernst van Kempen zat voor de oorlog bij scouting. De scoutinggroep in Baarn heet vandaag de dag: Ernst van Kempen.
In 2016 assisteren scouts van Ernst van Kempen een peloton van de genie dat in opdracht van mij (als bevelvoerend documentairemaker) het bos uitkamt op zoek naar de ware toedracht van het verhaal van Kulla en op zoek naar sporen die de executieplek van Loterijman aanwijzen.
Een schat wordt niet gevonden. Kogels of hulzen die met Loterijman te maken hebben ook niet. Wel scherpe Engelse en Russische (?) munitie. Een musketkogel en een belastingplaatje van de fiets uit 1939. Er wordt wel iets ontdekt waaruit blijkt dat Kulla (wiens naam in het Pools – hij kwam uit een deel van Duitsland dat nu Polen is: ‘kogel’ betekent) inderdaad de waarheid gesproken kan hebben. Namelijk een hut die op een wel heel verdachte plaats ligt.
2017
Met de reconstructiefoto’s die justitie in 1946 als onderdeel van zijn strafproces van Willi Kulla op de plaats delict gemaakt heeft is het mogelijk te herleiden waar Loterijman precies doodgeschoten is (en opgegraven op 9 juni 1945). Kulla wijst het graf van Loterijman aan. Helaas mogen de foto’s niet getoond of gereproduceerd worden van het Nationaal Archief. Dus alleen met schetsen en ‘ongeveer’ kan de plek bepaald worden.
Het is de bedoeling om daar, zo’n 25 meter van de steen voor Ernst van Kempen, een gedenkteken te plaatsen. Deze steen is ge-crowdfund, zodat het iets van de gemeenschap is.
Ook wordt geprobeerd zoveel mogelijk terug te vinden van het leven van deze onfortuinlijke man. Arnold Loterijman. Jij of ik, in andere tijden. Niemand verdient het om aan de rand van een gat in het bos te staan en vermoord en daarmee uitgegumd te worden. Een week voor de vrede. De concentratiekampen waren al bevrijd.
Een van de weinige bekende feiten uit het leven van Arnold Loterijman is wel direct een veelzeggend detail. Hij was voor de oorlog twee keer getrouwd met én gescheiden van dezelfde vrouw. Lies de Leeuw. Zij was zangeres voor KRO radio. Er blijken nog opnames te zijn.
Dankzij de KRO en het programma 'Adres Onbekend' heb ik een achterneefje van Arnold / Aäron Loterijman leren kennen. Hij had de enige foto van hem waar hij zeker op staat:
Oom Nol met zijn neefje Jopie (Jean Giard)
2018
De schetsen van de reconstructiefoto's zijn niet precies genoeg voor de bepaling van de plek van de moord en dus de steen. Uiteindelijk pingel ik net zo lang bij het Nationaal Archief tot ik de foto's (kopieën uiteraard, die direct weer vernietigd worden) mag overtrekken (mocht ook eerst niet omdat dit ook een soort reproducties zijn).
Deze overgetrokken foto's matchen wij met videoopnames van de wereld van nu:
Willi Kulla bij de achteruitgang van Villa Medan waar Loterijman gevangen gehouden werd...
De schim van Willi Kulla bij het kruis van Ernst van Kempen, zijn andere slachtoffer...
De bordkartonnen versie van de moordenaar wijst de plek aan waar hij Loterijman heeft doodgeschoten en begraven.
Daar ligt de steen.
Die op 25 april (27 april is koningsdag) 2018 onthuld is.